Ինչո՞ւ Ջորջ Օրուելի «1984»-ը մեր մասին է

Հակաուտոպիա «1984»-ը հաճախ անվանում են դժվար ժամանակներում ապրողների տեղեկատու: Ջորջ Օրուելի 20-րդ դարակեսին գրված վեպի հանրաճանաչությունը վերջերս նկատելիորեն մեծացել է: Ինչու՞ «1984»-ը չի կորցնում այժմեականությունը: Տոտալիտարիզմի սարսափները ներկայացնող գեղարվեստական այդ ստեղծագործությունը նախկինի պես շոկի է մատնում: Եվ առաջինը, որ ցնցում է, այն ամենի ճանաչելիությունն է, որ նկարագրում է Օրուելը: Երկակի ստանդարտները, նորալեզուն, մտքերի ոստիկանությունը, սիրո նախարարությունը, որ ցավ է պատճառում, մատնում հուսահատության ու ոչնչացնում այլախոհությունը, խաղաղության նախարարությունը, որ պատերազմներ է հրահրում, ռոբոտ-գրողները, որ պոռնոգրաֆիկ գրականություն են արտադրում զանգվածների ուշադրությունը շեղելու համար:

Ինչ-որ ժամանակ Օրուելը մեր աչքերը բացեց տոտալիտար համակարգերի գործունեության վրա: Բայց այսօր մենք կարդում ենք «1984»-ը այլ կերպ` տագնապով, փորձելով հասկանալ որքան հեռու են գնացել մեր պետություններն ու ընդհանրապես աշխարհը դեպի դժոխք ճանապարհով, որ նկարագրում է Օրուելը: Վեպը մարգարեակա՞ն է: Գուցե: Վեպը, որ ապշեցնում է, հուզում, ստիպում ընդունել իր ճշմարտությունը ու մտածե՞լ: Միանշանակ` այո: 1949-ին հրապարակված վեպը գրվել է ավերակների վրա, որ թողել էր պատերազմը, սոված, հոգնած ու տանջված մարդկանց մեջ: Զարմանալի է, բայց այսօր վեպն այմեական է առավել, քան երբևէ: «1984»-ը մեզ զինում է կարևոր գիտելիքով: Վեպը սկսվում է ընդգծված չորությամբ («Սառը ապրիլյան օր էր, ժամացույցը ցույց էր տալիս 13-ը»), մանրազնին նկարագրում է ժամանակակից բռնապետության առանձնահատկությունը: Գլխավոր հերոս Ուինսթոն Սմիթն աշխատում է ճշմարտության նախարարությունում, որը զբաղված է պատմության մշտական նորացումով` հարմարեցնելով ժամանակակից հանգամանքներին և քաղաքական ասպարեզի փոփոխություններին: Նրան և մյուս աշխատակիցներին անդուլ հետևում է Մեծ Եղբայրը, որ ամեն ինչ տեսնում է ու գիտի: 1984-ին վեպում քաղաքացիներին հետևում են հեռուսաէկրաններից ու յուրաքանչյուը լրտեսում է մյուսին: Այսօր սոցցանցերը հետևում են մեր յուրաքանչյուր գործողությանը, գնումին կամ մեկնաբանությանը, որ թողնում ենք ինտերնետում: Նրանք մշտապես ներկա են մեր կյանքում և պնդերեսորեն փորձում են գուշակել մեր յուրաքանչյուր ցանկությունը: Սպառողի ընտրությունը մանրամասն ուսումնասիրվում է ու վերածվում ապրանքի, որ հնարավոր է վաճառել շուկայում:

Օգտատիրոջ նախապատվությունները դառնում են քաղաքական արշավների օբյեկտ` աղավաղելով ժողովրդավարության սկզբունքները: Օրուելը հասկանում էր, որ տոտալիտար վարչակարգերին միշտ թշնամի է պետք:

«1984»-ում նա նկարագրում է` ինչպես քարոզչության միջոցով անհրաժեշտ գաղափարները ներշնչվում են զանգվածներին: Բացի այդ` իրենց «ատելության 2 րոպեներով» (բոլոր քաղաքացիների համար պարտադիր ամենօրյա ֆիլմի դիտում պետության թշնամիների մասին) նա ճշգրիտ կանխագուշակել է այն երևույթը, որ այսօր կոչվում է օնլայն ագրեսիա: Վեպի հերոս Ուինսթոն Սմիթը ասում է. «Ատելության երկրոպեներում ամենաահավորն էր, որ, մասնակցելով, հնարավոր չէր անմասնակից մնալ… Վախի ու վրեժի արգահատելի էքստազը, սպանելու, տանջելու, դարբնի մուրճով ինչ-որ մեկի գանգը ջարդելու ցանկությունը էլեկտրականության նման, անցնում էր ամբողջ սրահով` իրենց ցանկության հակառակ` մարդկանց վերածելով ճչացող ու ծամածռվող խախտվածների»: Այսօր քաղաքական, կրոնական ու առևտրական կազմակերպությունները ճիշտ այդպես խաղում են ինտերնետի օգտատերերի զգացումների վրա: Օրուելը զարմանալի դիպուկ է նկարագրում` ինչպես են նրանց գործողությունները ծնում իրենց ատելության մեջ միավորվելու ցանկություն: Դառնալով մեր ժամանակի խորհրդանիշներից մեկը և հաստատուն տեղավորվելով մեր բառապաշարում, հատուկ անուն դարձած Մեծ Եղբայրը` Օրուելի վեպի բռնապետը, ապշեցնում է իր գործողությունների անհեթեթությամբ ու միաժամանակ սարսափի մատնում: Օրուելի նկարագրած գաղափարներր արմատը 20-րդ դարն այլանդակած գաղափարախոսական հրեշների, նրա գլխավոր «իզմերի» դիմակայությունն է: Գրողը պայքարում էր ֆաշիզմի դեմ Իսպանիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ (պացիֆիզմը համարելով շքեղություն, որի դիմաց վճարում են ուրիշները), բայց նաև գիտակցում էր կոմունիզմի դատարկ խոստումները: Նա անմիջական վկան էր գաղափարին կուրորեն հավատացողների ինքնախաբեության, երբ կռվում էր աշխարհազորի շարքերում, որ ձևավորել էր հակաստալինյան կոմունիստական կուսակցությունը: Նրանց դիրքերը խիստ տարբերվում էին Իսպանիայի ստալինյան կոմունիստական կուսակցության դիրքերից և Օրուելը անձամբ է տեսել, որ կոմունիստներն Իսպանիայում պայքարում են հեղափոխության հետ:

Այսօր այլ «իզմերի» ժամանակն է: Սակայն ազգայնականությունը և պոպուլիզմը առաջվա պես խաղում են առավել վտանգավոր զգացումների վրա` վիրավորանքի ու զայրույթի: Ժամանակակից աշխարհում, ուր էլ նայեք, ամեն տեղ իշխանություն են «ուժեղ մարդիկ»: Նրանց միավորում է ընդդիմության բերանը փակելու պահանջը, այլախոհության ֆանատիկ հետապնդումը և սեփական եսի անամոթ պանծացումը: Մեծ Եղբայրներն այլևս մռայլ հնարանք չեն, ժամանակակից աշխարհի հենասյուներից մեկն են:

2+2=5
Օրուելի հակաուտոպիկ աշխարհի թերևս ամենասարսափելի բնորոշիչը լեզվի աղավաղումն ու իմաստազրկումն է: Տոտալիտար վարչակարգը ձգտում է բնաջնջել բառերը, գաղափարներն ու զգացումները, որ նրանք արտահայտում են: Բռնապետության իսկական թշնամին իրականությունն է: Բռնապետներն ամբողջ ուժով ձգտում են խարխլել իրականության ընկալման հիմքերը` փոխարինելով ստով ու ֆանտոմներով: Ուինսթոն Սմիթի անհնազանդության առաջին հանդուգն դրսորումը դարձավ տեսախցիկի ամենատես աչքից թաքնվելու ու օրագիր վարելու փորձը` գիտակցելու համար սեփական «եսը» և նկարագրելու իր ներաշխարհը: Նա գիտի, որ դրա համար իրեն կարող են մահապատժի ենթարկել: Եվ կտտանքներից կոտրված` նա, այնուամենայնիվ, ընդունում է, որ «2+2=5»: Սմիթը հասկացավ, որ նրանք «ինչ-որ բան սպանեցին իմ կրծքում, այրեցին, խլացրին»:

Ահաբեկչությունը, որ գործադրում է իշխանությունը «1984» վեպում, ուղղված է անհատականության կորստին, մարդկանց իրականությունը գիտակցելու ունակության կործանմանը: Օրուելի վեպում ոչ մի գրամ ռելյատիվիզմ չկա, նա հիանալի հասկանում է` ինչքան ծանր է ստեղծված վիճակը շտկելը: Նրա գիրքը անխնա մանրամասներով ցույց է տալիս աշխարհի ամբողջ սարսափը, որտեղ մարդիկ ավելի ու ավելի քիչ բառեր ունեն և նրանց մտածողությունը խեղված է, գաղափարախոսությամբ աղավաղված: Աշխարհի բոլոր տոտալիտար վարչակարգերը արգելել ու արգելում են «1984»-ը, բայց մարդիկ կարդում ու գաղտնի տարածում են վեպի օրինակները: Իսկ ժողովրդավարական երկրներում վեպի վաճառքը ամեն տարի մեծանում է:

ԱՄՆ-ում նկատելի մեծացել է վեպի պահանջարկը, ակնհայտորեն դա արձագանքն է Թրամփի քաղաքականության: Իհարկե, հանրավոր չէ Օրուելի ստեղծագործությունն առանձնացնել նրա անհատականությունից: Գրողին հավանաբար կզվարճացնեին բազմաթիվ հուշարձաններն ու կիսանդրիները և իր համարյա թե սրբադասումը: Նրա հայացքները ֆեմինիստուհիների (բայց ոչ կանանց նկատմամբ ընդհանրապես), բուսակերների ու այլ սոցիալական խմբերի նկատամամբ հիմա հազիվ թե հասարակությունն առանց քննադատելու ընդուներ: Բայց նա հաստատուն համոզմունքներով մարդ էր: Նա չէր ձգտում հարստության, պայքարում էր այն ամենի համար, ինչ համարում էր ճիշտ, մեծահոգի էր մյուս գրողների նկատմամբ: Օրուելը փորձում էր աշխարհին նայել առանց պատրանքների ու երբեք չէր թաքցնում, որ տեսածն իրեն դուր չի գալիս: Ջորջ Օրուելը ոչ միայն փոխեց մեր հայացքն աշխարհին, ցույց տալով` ինչպես է ծագում բռնապետությունը: «1984» վեպը դարձել է յուրատեսակ տեղեկատու դժվար ժամանակներում ապրողների համար: Թվում է` մենք այլևս երբեք չպետք է հավատանք հերթական ճշմարտության նախարարությանը, որ հայտարարում է «Չիմացությունը ուժ է»: Այնուամենայնիվ, կյանքը շարունակ փորձարկում է մեզ:
Ջին Սիթոն, BBC

Հ.Գ. Ջորջ Օրուելի սքանչելի «1984»-ը նորից ու նորից կարդալու վեպ է, ամեն ընթերցում նոր որակ բերող ու նոր գիտելիք: Եվ խնդիրը միայն տոտալիտարիզմի դեմ պայքարող մարդը չէ, համակարգերի ու իզմերի պայքարում ոչնչացող մարդը չէ, կան գրքեր, որ չեն կարող չգրվել: Մարդը չի կարող չմտածել, ու երբ մարդը մտածում է, ամեն ինչ սկսվում է նորից:

Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ

Հեղինակի նյութեր

• Հայաստանը Ծապլվարը չէ
• 2021. Աշխարհի ամենահզոր 5 բանակները
• Վրացական փոխատեղում՝ ի՞նչ սպասել Ղարիբաշվիլիի կառավարությունից
• Իրանը նորից մերձավորարևելյան խաղի կենտրոնում է
• Անգելա Մերկելի ելույթը Մյունխենի Անվտանգության հարցերով համաժողովում
• Ջո Բայդենի ելութը Անվտանգության հարցերով 2021-ի Մյունխենի վիրտուալ կոնֆերանսում
• Իրանը դառնում է ԵԱՏՄ անդամ, հաջորդը Ադրբեջանն է
• Վրաստանը քաոսի և հեղափոխության միջև
• Պատմական մանիպուլյացիա՝ ինչպես միշտ
• Երեք ամիս անց՝ ինչ են վճռել Ադրբեջանը, Հայաստանը և Ռուսաստանը
• Ինչո՞ւ է Բաքուն համաձայնել աշխատել ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ
• Սերժ Սարգսյան՝ անցյալի մասին ներկայի կտրվածքով
• Հայաստանը դիտարկում է Թուրքիայի հետ սահմանի բացման հնարավորությունը
• Փարիզը հակաթուրքական դաշինք է կազմում
• Ինչի՞ց է մահացել Չինգիզխանը իրականում
• Հերիք է Ցիցերոն խաղանք
• Մարտական դրոններ՝ ապագայի պատերազմը
• Էրդողանի մտրակն ու քաղցրաբլիթը Բայդենի համար
• 2050. Ինչ կա-չկա աշխարհում
• Երբ Երևանում կբացվի Թուրքիայի դեսպանատուն

Մեկնաբանություններ